عصارخانه به نوعی کارگاه دیرباز روغن گیری است . روغن تنظیم شده در عصارخانه ها بیشتر برای تأمین نوروروشنایی شهر به کار گیری می شد . در عصارخانه شاهی بنا شده در عرصه نقش دنیا اصفهان که در عصر سلطان عباس صفوی ساخته شد , روغن مایحتاج برای نور عرصه , مساجد , دربار و بقیه نقاط شهر به عمل برده می شد . ساختمان باقیمانده عصارخانه روز جاری از سه بخش تیر منزل , گرم منزل و انبار ساخته شده شده‌است .
عصارخانه شاهی علاوه بر آنکه بنایی بی سابقه برای مشاهده به شمار می رود , راس مطالعات فرهنگ وتمدن عامه اصفهان هم بشمار می‌رود . در‌این راءس مطالعاتی مرتبط با آداب و رسوم مردمان اصفهان و شغل ها سنتی صورت می گیرد . حمایت از پژوهش های مورخ شفاهی هم از عمل های این موسسه میباشد .
موزه عصارخانه شاهی در سال 2017 تحت عنوان برگزیدگان موزه کوچک مرزوبوم , نشان جهانی ایکوم ( کمیته ملی موزه‌های کشور ایران ) را اخذ نمود .
عصارخانه شاهی یک عصارخانه تاریخی در شهر اصفهان است که در سال ۱۰۲۱ هجری قمری به طور همزمان با احداث بازار بزرگ قیصریه و مکتب ملا عبدالله به امر پادشاه عباس اولیه تاسیس شده است .
ساختار ظاهری عصارخانه از دو قطعه سنگ بزرگ تشکیل‌شده بود که روی نیز قرار می گرفتند . این دو قطعه سنگ از یک طرف با اهرمی به دراز گوش مانند قاطر یا این که شتر و اسب وصل بود که با تکان حیوان به صورت دورانی , سنگ رویی آسیاب به جنبش درمی آمد و با گردش این سنگ , مواد روغنی که اواسط سنگ بود , قابل انعطاف می شد . نصیب بالای سنگ متحرک جایگاهی بود که مواد خرد شونده را باطن آن می ریختند تا به تحت سنگ بروند و خرد شوند . این عصارخانه های ابتدایی را «چوغن گری» هم می گفتند .
از عصارخانه های دیرین جمهوری اسلامی ایران آنچه باقی مانده , از تعداد انگشتان دست نمی کند . این عصارخانه ها را می توان آرم صنعتی کشور‌ایران دیر باز دانست . از این عصارخانه ها در یزد , چهار محال و بختیاری و اصفهان نمونه های متروکی مانده است . به مرور زمان و توسعه نیازهای مردمان , عصارخانه ها هم ترقی کردند و تغییراتی در آن ها صورت گرفت . این دسته سوله ابتدا در اصفهان تاسیس شد و بعد به نواحی دیگر سرایت کرد .
اینک مساحت عصارخانه شاهی ۳۸۰ متر مربع است البته در قبل مساحت اساسی آن ۱۸۰۰ مترمربع بوده که اکنون مکان هایی نظیر شترخان , بارانداز و محل ورود بازرگانان از دربین رفته است و صرفا یک تیرخانه و دو انبار تو در تو در بخش شرقی تیرخان , در دو طبقه مانده است ; در محل بارانداز عصارخانه درحال حاضر پاساژ طلا جواهرات فروشان جای دارد .
این عصارخانه در یک طبقه با طول حدود ۱۱ متر و سه فضای گنبدی صورت با زمان کجاوه ایجاد شده است که سقف ها به سبک طاق و چشمه و نورگیرهای سقف , نور عصارخانه را تأمین می کنند . سقف گنبدی صورت به دلیل خنک نگه داشتن محل برای محافظت روغن جان دار در عصارخانه بوده است . دیوارها و سقف خشتی فارغ از کاربندی , کادر سازی , تزئینات و پنجره ایجاد شده است , فضای مهم دارنده پنج نصیب پیشخوان , بارانداز , شترخوان , گرم منزل و تیرخانه بوده است .
دیوارها و سقف خشتی و به دلیل کاربری آن سوای کاربندی , کادر سازی , تزئینات و پنجره تاسیس شده است . دانه های روغنی که در‌این عصارخانه به فعالیت می رفت و مورد روغن کشی قرار می گرفت معمولاً کنجد , پنبه دانه , خشخاش و آفتاب گردان بوده است .
از سال ۱۳۴۰ تا سال ۱۳۴۹ برای جنبش دادن تیر بزرگ و چرخش سنگ آسیاب , از موتور برق مستعمل و آن گاه زمان , به دلیل صنعتی شدن این فن و وجود امکانات مکانیزه , ادامه فعالیت مقرون به صرفه نبوده و عصارخانه به بازه زمانی ۳۰ سال تعطیل شده‌است ; تا این‌که در سال ۱۳۷۹ اداره بازسازی و بهسازی شهرداری اصفهان , عصارخانه را از صاحب و مالک اعیانی آن خریداری نمود و از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۲ مبادرت به بازسازی و هدایت آن نموده است و تحت عنوان موزه مورد مشاهده مردمان و گردشگران قراردارد .
عصارخانه شاهی از سال ۱۳۹۲ تحت عنوان اولی و فقط مقر تخصصی مطالعات فرهنگ وتمدن عامه در مملکت به عمل می پردازد . از سال ۱۳۹۵ این مقر طرح مورخ شفاهی شغل ها سنتی اصفهان را آغاز نمود و چند مجموعه مستند هم بر مبنای این پژوهش ها از شغل ها سنتی اصفهان ساخت شوید . این راس تخصصی در قضیه برگزاری کارخانه های مورخ شفاهی هم فعال است .
کتاب عصارخانه شاهی از طرف موزه عصارخانه شاهی به سه لهجه پارسی , انگلیسی و عربی از سمت سعید سیاحیان خلاصه و جمع آوری شده و در سال ۹۵ به چاپ رسیده است . این کتاب به بررسی کارکرد مختصر عصارخانه ها و معرفی موزه عصارخانه شاهی می پردازد , معرفی قسمت های متفاوت عصارخانه , دانه های روغنی و کاربردشان در مصارف گوناگون از سایر بخش های این کتاب است .
درباره این سایت